حکم کاربرد کلمهی «اگر»
سوال روزی در مجلسی، مردی به طرف مقابل خود میگفت: اگر کاری که من گفته بودم را انجام میدادی اینطور نمیشد… مرد دیگری که اینطور شنید به او گفت: رسول الله ﷺ از گفتن اگر نهی کرده است و این کلمه ممکن است گویندهی خود را به سوی کفر بکشاند. شخص اول گفت: پیامبر ﷺ…
سوال
روزی در مجلسی، مردی به طرف مقابل خود میگفت: اگر کاری که من گفته بودم را انجام میدادی اینطور نمیشد… مرد دیگری که اینطور شنید به او گفت: رسول الله ﷺ از گفتن اگر نهی کرده است و این کلمه ممکن است گویندهی خود را به سوی کفر بکشاند. شخص اول گفت: پیامبر ﷺ در داستان موسی با خضر فرمودند: خداوند موسی را رحمت کند، اگر صبر میکرد [بهتر بود چون] دوست داشتیم خداوند داستانهای بیشتری از کار آن دو برایمان بازگو میکرد. شخص دوم در پاسخ او به این حدیث استدلال کرد که رسول الله ﷺ فرمودند: مومن قوی نزد الله محبوبتر از مومن ضعیف است… تا آنجا که میفرماید: «زیرا اگر راه را برای کار شیطان باز میکند».
حالا این حدیث ناسخ آن حدیث است یا نه؟
حالا این حدیث ناسخ آن حدیث است یا نه؟
الحمدلله.
همهی سخنان الله و پیامبرش حق است، و کلمهی اگر به دو صورت به کار میرود: یکی اینکه برای افسوس گذشته و بیتابی نسبت به تقدیر باشد که از این نوع اگر نهی شده است، چنانکه الله متعال میفرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَقَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُواْ فِي الأَرْضِ أَوْ كَانُواْ غُزًّى لَّوْ كَانُواْ عِندَنَا مَا مَاتُواْ وَمَا قُتِلُواْ لِيَجْعَلَ اللّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ [آل عمران/ ۱۵۶] (ای مومنان همچون کسانی نباشید که کفر ورزیدند و به برادرانشان هنگامی که به سفر رفته [و در سفر مردند] و یا جهادگر شدند و [کشته شدند] گفتند: اگر نزد ما [مانده] بودند نمیمردند و کشته نمیشدند؛ تا الله آن را در دلهایشان حسرتی بگرداند…).
این همان چیزی است که پیامبر ﷺ از آن نهی نموده و فرموده است: «اگر مصیبتی به تو رسید نگو اگر چنین کردم چنین و چنان میشد، اما بگو: الله تقدیر نموده و هر چه بخواهد میکند، زیرا اگر در را برای کار شیطان میگشاید» یعنی باعث گشوده شدن دروازههای اندوه و بیتابی میشود و این به انسان زیان میرساند و سودی ندارد بلکه باید دانست آنچه به تو رسیده ممکن نبود به تو نرسد و آنچه به تو رسیده امکان نداشت که به تو برسد، چنانکه الله متعال میفرماید:مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ [تغابن/ ۱۱] (هیچ مصیبتی جز به اذن الله رخ ندهد، و کس که به الله ایمان آورد قلبش را هدایت کند) مفسران گفتهاند او کسی است که دچار مصیبتی میشود و میداند که از جانب الله است، پس خشنود میشود و تسلیم امر پروردگار میگردد.
اما مورد دوم استفاده از کلمهی اگر برای بیان علم سودمند است، مانند این سخن الله متعال که فرموده است: لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا [انبیاء/ ۲۲] (اگر در آنها (آسمان و زمین) جز الله خدایانی بود بیشک تباه میشدند). یا برای بیان دوست داشتن کار خیر و ارادهی آن مانند این که کسی بگوید: اگر من مانند فلانی [مال و ثروت] داشتم، چنین و چنان میکردم.
و مانند این سخن رسول الله ﷺ که میفرماید: دوست داشتم اگر موسی صبر میکرد [و از خضر سوال نمیکرد] تا خداوند داستان آنان را بیشتر برای ما بیان میکرد که از همین باب است، همینطور این سخن پروردگار متعال که میفرماید: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ [قلم/ ۹] (دوست دارند که کاش نرمی کنی تا نرمی کنند) زیرا پیامبر ما ﷺ دوست داشت داستان موسی و خضر ادامه مییافت و خداوند بیشتر دربارهی آنان میگفت و در واقع ایشان بیان کردهاند که دوست داشتند موسی صبر میکرد … و این از باب بیصبری و بیتابی و اندوه نبود.
والله اعلم